Αφιέρωμα στον Αντώνη Σαμαράκη από την Τέσυ Μπάιλα

                                                   Αντώνης Σαμαράκης, ο διαχρονικός

Το 2020 ανακηρύχθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού Έτος Αντώνη Σαμαράκη. Με αφορμή την ανακήρυξη αυτή, και παρά τη δυσκολία που χαρακτηρίζει τη φετινή χρονιά, έγιναν πολλές εκδηλώσεις τόσο στην Αθήνα και την Πύλο όσο και σε Παρίσι, Λονδίνο και Λευκωσία, ενώ τον Απρίλιο είχε προηγηθεί κι ένα σχετικό συνέδριο στην Κωνσταντινούπολη.

Στο πλαίσιο αυτό, τιμώντας το Έτος Αντώνη Σαμαράκη, οι Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ προχώρησαν πρόσφατα σε νέες, καλαίσθητες εκδόσεις όλου του έργου του με ανανεωμένα εξώφυλλα, η εικαστική επιμέλεια των οποίων ανατέθηκε στον art director Θάνο Κακολύρη. Σταδιακά προχωρούν επίσης στην έκδοση ενός νέου βιβλίου του με τίτλο Γιατί είμαι Χριστιανός. Πρόκειται για ανέκδοτο κείμενο, το οποίο βρέθηκε στο αρχείο του διακεκριμένου συγγραφέα και ευγενικά παραχώρησε στις εκδόσεις η σύζυγός του, Ελένη Σαμαράκη.

Οι Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ πιστεύουν στο έργο του μεγάλου Έλληνα λογοτέχνη, που σηματοδότησε μια ολόκληρη γενιά με το έργο του. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του εκδότη Νίκου Ψυχογιού, ο οποίος αναφέρει: «Είναι τιμή για τις εκδόσεις μας που το έργο του Αντώνη Σαμαράκη, ενός από τους σημαντικότερους και δημοφιλέστερους –ακόμη και σήμερα– πεζογράφους της χώρας μας με διεθνή αναγνώριση, κοσμεί τον κατάλογό μας».

Για τον λόγο αυτό οι Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ επιμελήθηκαν και προχώρησαν στη δίτομη έκδοση των Απάντων του, μια έκδοση εξαιρετικά καλαίσθητη, που δίνει την ευκαιρία στο αναγνωστικό κοινό να έχει, για πρώτη –αξίζει να σημειωθεί– φορά, το σύνολο του έργου του σημαντικού λογοτέχνη ολοκληρωμένο και σε ενιαία μορφή στη βιβλιοθήκη του, αφού σήμερα, δεκαεπτά χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Σαμαράκης εξακολουθεί να είναι παρών και να επιμένει ότι ο κόσμος μπορεί να αλλάξει μόνο καταπαλεύοντας με όλες του τις δυνάμεις την αδικία.

Από την πρώτη στιγμή της κυκλοφορίας των Απάντων κριτικοί, δημοσιογράφοι, συγγραφείς αλλά και το αναγνωστικό κοινό χαιρέτισαν το γεγονός και ανταποκρίθηκαν με μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς καλύφθηκε το εκδοτικό κενό το οποίο υπήρχε έως σήμερα. Στην εφημερίδα Το Βήμα της Κυριακής, στις 18/10/2020, ο ποιητής και διευθυντής του περιοδικού Φρέαρ, Δημήτρης Αγγελής, γράφει για τον Αντώνη Σαμαράκη: «Η κυκλοφορία των Απάντων του Αντώνη Σαμαράκη φέρνει ξανά στο προσκήνιο αυτόν τον δεξιοτέχνη της πολιτικής αγωνίας. (…) Η γραφή του Σαμαράκη προϋποθέτει ασφαλώς όλη τη μεγάλη λογοτεχνία, ιδίως τον ψυχολογισμό του Ντοστογιέφσκι και τον απαισιόδοξο κόσμο του Κάφκα ή του Όργουελ». Το αφιέρωμα του Βήματος συμπληρώνει ο συγγραφέας και διευθυντής του περιοδικού Πόρφυρας, Περικλής Παγκράτης, επισημαίνοντας τη μεγάλη διορατικότητα του Σαμαράκη: «Η διορατικότητα του Σαμαράκη έγκειται στο ότι θέτει το ζήτημα της απόπειρας ελέγχου ακόμα και του εσωτερικού κόσμου του ατόμου. Και όχι απλώς ελέγχου, αλλά κυρίως της διαμόρφωσης του εσωτερικού αυτού κόσμου σύμφωνα με τα συμφέροντα ενός άτεγκτου μηχανισμού».

Σε δημοσίευμα της εφημερίδας Η Καθημερινή στις 28/10/20, στο αφιέρωμα που υπογράφει η Μάρω Βασιλειάδου, αναφέρεται μεταξύ άλλων: «Με αφορμή, λοιπόν, την τιμητική έκδοση των Απάντων του από τις εκδόσεις Ψυχογιός με την ευκαιρία της συμπλήρωσης ενός αιώνα από τη γέννησή του, ο λογοτέχνης Αντώνης Σαμαράκης (1919-2003) έρχεται και πάλι στο προσκήνιο. Όχι μόνον για να ξαναθυμηθούμε τα πολλά του βραβεία – από το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 1962 έως το γαλλικό Βραβείο Τεχνών και Λογοτεχνίας το 1995. Ούτε την αγάπη του κοινού που τον ακολουθεί – παλιοί αναγνώστες αλλά και νεότεροι, που εναλλάσσονται με τις γενιές. Κυρίως αυτή η έκδοση αποτελεί μια ευκαιρία να ξαναθυμηθούμε την τέχνη της γραφής του, τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο κατάφερνε να κάνει τις δικές του ιστορίες δικές μας, τόσο που θα νόμιζε κανείς ότι ήταν γεννήματα της μιας προσπάθειας».

Στις 25/10/2020 το λογοτεχνικό περιοδικό Literature έκανε εκτενές αφιέρωμα στη διαχρονικότητα του έργου του Αντώνη Σαμαράκη, εξαίροντας τη σημασία της νέας έκδοσης των Απάντων αλλά και τον άψογο σχεδιασμό των εξωφύλλων τόσο των νέων εκδόσεων όσο και των Απάντων.

Η Ελένη Γκίκα σημειώνει σε αφιέρωμα που έκανε στην εφημερίδα Liberal την 1/11/2020 και αναδημοσίευσε στο λογοτεχνικό περιοδικό Fractal δύο μέρες αργότερα: «Ο Αντώνης Σαμαράκης σηματοδότησε, κυριολεκτικά, τη ζωή μας. Και συνεχίζει να μας δείχνει τον δρόμο, τόσο μπροστά, ακόμα και τώρα, από την εποχή μας. (…) Το δίτομο έργο των Απάντων του που κυκλοφόρησε μόλις από τον Ψυχογιό, κυριολεκτικά, για το αναγνωστικό κοινό και τις μελλοντικές γενιές είναι σπουδαίο δώρο. Στις 664 σελίδες του πρώτου τόμου και στις 752 σελίδες του δεύτερου, ολόκληρο το έργο του πολυβραβευμένου λογοτέχνη (σε δύο πολυτελείς τόμους-κόσμημα για κάθε βιβλιοθήκη): ΖΗΤΕΙΤΑΙ ΕΛΠΙΣ, ΣΗΜΑ ΚΙΝΔΥΝΟΥ, ΑΡΝΟΥΜΑΙ, ΤΟ ΛΑΘΟΣ (Α’ τόμος). ΤΟ ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟ, Η ΚΟΝΤΡΑ, 1919-, ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ, ΠΟΙΗΜΑΤΑ (Β’ τόμος)».

Σε ανάρτησή του επίσης ο συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας Άγγελος Πετρουλάκης έγραψε μεταξύ άλλων: «Μια μεγάλη προσφορά στην ελληνική λογοτεχνία από τις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ… ΑΠΑΝΤΑ ΑΝΤΩΝΗ ΣΑΜΑΡΑΚΗ! Δυο ογκώδεις καλαίσθητοι τόμοι, με σκληρό εξώφυλλο, κόσμημα σωστό!»

Σήμερα, περισσότερο ίσως από ποτέ, το έργο του Αντώνη Σαμαράκη επιμένει να εκφράζει την αγωνία του για τον άνθρωπο. Γι’ αυτό και το έργο του θα αποτελεί πάντοτε ένα πολύτιμο λογοτεχνικό κόσμημα. Αντιγράφω το κείμενό μου από το Literature: Στηριγμένο σε έναν άξονα πανανθρώπινων αξιών, το έργο του Αντώνη Σαμαράκη γίνεται, ιδιαίτερα στις μέρες μας, επίκαιρο και παραμένει διαχρονικό, αφού όλα όσα ταλανίζουν τον άνθρωπο δεν άλλαξαν στο πέρασμα του χρόνου, απεναντίας παραμένουν το ίδιο βασανιστικά και επικίνδυνα, και το φάσμα της πείνας, της εξαθλίωσης, του πολέμου, της απανθρωπιάς συνεχίζει να πλανάται κραταιό πάνω από την ανθρωπότητα.

Ο Σαμαράκης σε όλη τη διάρκεια της συγγραφικής του πορείας αλλά και της ζωής του μετατρέπεται σε μια καταγγελτική κραυγή που υψώνεται στο διηνεκές για να καταδηλώσει τα κακώς κείμενα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ξαναδιαβάζοντας στις μέρες μας το σύνολο του έργου του δεν γίνεται να μην αντιληφθεί ο σύγχρονος αναγνώστης την απαράλλακτη και απογοητευτική επικαιρότητα της κοινωνικής του διαμαρτυρίας. Και τον παραλογισμό της αταλάντευτης αδιαφορίας του ανθρώπου μπροστά στην τραγική πορεία της ανθρωπότητας που τον στοιχειώνει, επειδή ο μεγαλύτερος φόβος για τον Αντώνη Σαμαράκη είναι η κοινωνική απάθεια μπροστά στα προβλήματα. Η αδράνεια απέναντι στην εξαθλίωση, ο εφησυχασμός.

Ο Αντώνης Σαμαράκης πίστευε στην κοινωνική αποστολή της λογοτεχνίας, ήταν υπέρμαχος του ρόλου αυτού που ο λογοτέχνης πρέπει να ενσαρκώνει. Για τον Αντώνη Σαμαράκη η αποστολή αυτή υπήρξε πάντα ταγμένη και στρατηγικά προσανατολισμένη προς το ιδανικό της ελευθερίας. Η βαθύτερη ανησυχία του, αυτή που διατρανώνει σε κάθε του λόγο, είναι η ανησυχία για την ελευθερία. Στο Σήμα Κινδύνου γράφει: «Εδώ ήταν το επίκεντρο της ανησυχίας μου: η ανησυχία για την ελευθερία. Γιατί οι λογής-λογής φόβοι που κυριαρχούν στον κόσμο μας, και προπαντός οι δύο αυτοί βασικοί φόβοι, ο φόβος του πολέμου και ο φόβος της πείνας, τελικό αποτέλεσμα έχουν να προδίνουμε την ελευθερία, την ανάγκη για ελευθερία που μας είναι έμφυτη. Και σιγά-σιγά, θα ’ρθουν οι κατοπινές γενιές, που δε θα αισθάνονται τίποτα στη λέξη “ελευθερία”. Γιατί θα νεκρωθεί το ένστικτο της ελευθερίας με τη διαρκή υποταγή στον φόβο του πολέμου και στον φόβο της πείνας. Θα νεκρωθεί η δίψα της ελευθερίας. Οι γενιές που θα έρθουν κάποτε δε θα έχουν το αισθητήριο της ελευθερίας. Αυτό θα είναι η υπέρτατη ποινή».

Ό,τι κυρίως ενδιαφέρει τον Αντώνη Σαμαράκη είναι αυτές οι επερχόμενες γενιές. Οι άνθρωποι του μέλλοντος και η σιωπή που δεν πρέπει να επιλέξουν. Οι άνθρωποι που θα πρέπει να συνεχίσουν τον αγώνα «ενάντια σε όλα αυτά τα αποτρόπαια, τα εφιαλτικά» που γίνονται ερήμην τους. Ο ολοκληρωτισμός και η οργουελική του φρικωδία. Η φρικωδία που σχεδιάζεται και μπορεί να ανατραπεί μόνο από έναν παράγοντα – κι αυτός δεν είναι άλλος από την ανθρωπιά. Την ανθρωπιά που υποτιμούν όσοι σχεδιάζουν το μέλλον. Την ανθρωπιά και την απολησμονημένη της δύναμη μπροστά στην εξόντωση. Το «Λάθος» στο οποίο θα στηριχτεί η ανατροπή και η υπέρβαση στην εξελικτική πορεία της ανθρωπότητας, βάζοντας τρικλοποδιά στα σχέδια του ολέθρου. Το «Λάθος» ως ελπίδα και η αναζήτηση αυτής της ελπίδας στους νέους που θα επαναστατήσουν για να καταλύσουν την αυθαιρεσία του ολοκληρωτισμού και θα δικαιώσουν την ανθρώπινη διάσταση της ελευθερίας. Μόνο που και για να έχεις ελπίδα χρειάζεται να μετέχεις στον αγώνα της αναζήτησής της, αφού: «Σήμερα και για να πεις έχω ελπίδα χρειάζεται να αγωνιστείς. Τίποτα δε δίνεται δωρεάν».

«Αλίμονο στον νέο των είκοσι χρόνων που δεν είναι επαναστάτης», έλεγε και καλούσε σε διαρκή διαμαρτυρία τους νέους, ορμώμενος από τον φόβο για το επερχόμενο μέλλον του καθυποταγμένου ανθρώπου στην εξαθλίωση και τον ακραίο φόβο μπροστά στην παγκοσμιοποίηση της πείνας, του πολέμου, της συνειδησιακής ύπνωσης, του αφανισμού. Απεκδυόμενος όλες τις κοινωνικές συμβάσεις ο άνθρωπος μπορεί να κερδίσει ξανά τη χαμένη αυτοπεποίθηση της αθωότητας που υπαγορεύει η εντιμότητα των αισθήσεων. Επειδή για τον Αντώνη Σαμαράκη ο άνθρωπος παραμένει αθώος και καλός, αλλά τραγικά συμπιεσμένος «όχι μόνο σε καθεστώτα ευθέως τυραννικά, φασιστικά, ολοκληρωτικά, αλλά και στις σύγχρονες δημοκρατίες πυγμής που ολοένα και περισσότερο ευδοκιμούν στον κόσμο μας. Πολύ συχνά η δημοκρατία είναι δημοκρατία με προσωπείο. Στο παρασκήνιο συνωμοτούν σκοτεινές δυνάμεις εξανδραποδισμού του ανθρώπου, αφανισμού της ελεύθερης αδέσμευτης προσωπικότητας, ευνουχισμού του δημιουργικού διαλόγου, εξόντωσης κάθε απροσκύνητης συνείδησης».

Με κορυφαίο στη δική του συνείδηση τον ανθρωπισμό και την αστείρευτη προσφορά σε αυτόν, ο Αντώνης Σαμαράκης έγινε η φωνή όλων των ανθρώπων με την ίδια ανησυχία. Κι αν στις μέρες μας το έργο του παραμένει σπαρακτικά επίκαιρο είναι επειδή ανοίγοντας τις σελίδες των βιβλίων του ο σημερινός άνθρωπος βρίσκει τη δική του σκέψη, ακούει τη δική του φωνή. Νιώθει ότι υπάρχει ένας συγγραφέας που επιτέλους έχει λόγο να διατρανώσει απέναντι σε ό,τι υποβαθμίζει τη ζωή του. Που κατευθύνει τις λέξεις του κατευθείαν στον στόχο τους, κι αυτός ο στόχος δεν είναι άλλος από την αφύπνιση της κοινωνικής συνείδησης.

Ο Σαμαράκης γίνεται ο άνθρωπος που σε παίρνει από το χέρι και σου δείχνει τι συμβαίνει γύρω σου. Η ορατότητα γίνεται διαυγής. Και σου ζητάει επιτακτικά να ανοίξεις τα μάτια σου και, είτε είσαι έφηβος είτε παιδί ή ενήλικας, η φωνή του ταυτίζεται εξ ολοκλήρου με τη δική σου φωνή και μεγεθύνει την έντασή της. Ο Σαμαράκης είναι ο συνοδοιπόρος. Ένας φίλος στη μοναχικότητα. Ένας δεύτερος εαυτός. Συχνά ο καταπιεστικά κρυμμένος στην απειλητική καθημερινότητα της ραστώνης. Γιατί ο Σαμαράκης συμπάσχει και συμπορεύεται με τον αναγνώστη. Καταδύεται στα βάθη της συνείδησης, διαπερνά όλες τις ψυχολογικές διακυμάνσεις της αμφισβήτησης και αναδυόμενος φέρνει στην επιφάνεια μιαν άλλη ιδεολογία ζωής, τη στηριγμένη στην ελπίδα, στην ελευθερία, στη συμπόνια. Στον σαμαρακικό κόσμο το ανάστημα που εντέλει οι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι σηκώνουν είναι το ανάστημα της εσωτερικής τους φωνής. Αυτή τη φωνή ακούν και εναντιώνονται σε ό,τι υπονομεύει τη ζωή τους. Και είναι μια φωνή που έρχεται από το παρελθόν. Από την ξεχασμένη αθωότητα της παιδικότητάς τους, που επιστρέφει για να διεκδικήσει την αξιοπρέπεια και πάλι. Ο Σαμαράκης εξαναγκάζει τον αναγνώστη του να σιωπήσει για να ακούσει αυτή την εσωτερική φωνή και τότε τίποτα πια δεν είναι ίδιο.

Η διανοητική ισορροπία ανάμεσα στον ανυποχώρητο συμβιβασμό και την ελευθερία είναι το σημείο που στέκεται ο Αντώνης Σαμαράκης και ανατέμνει την πορεία του μεταπολεμικού ανθρώπου, εισάγοντας στην ελληνική λογοτεχνία τη λογική του υπαρκτικού εξανθρωπισμού ενάντια στον «καφκικό» ζόφο που γιγαντώνεται στις κοινωνίες του μέλλοντος. Ο Σαμαράκης προτρέπει τον αναγνώστη να πιστέψει στην αξία της ελεύθερης βούλησης και της ατομικότητας και να οραματιστεί την αξία μιας κοινωνίας χωρίς κοινωνικές, ταξικές και φυλετικές ανισότητες. Ο άνθρωπος είναι μοναδικός και αυτεξούσιος και επομένως καμιά ιδεολογική, κομματική, φυλετική ταυτότητα δεν μπορεί να περιορίσει τη δύναμη της ετερότητας και της αυτονομίας. Μονάχα ο συμβιβασμός και η αδράνεια – και απέναντί τους ο Σαμαράκης προτάσσει την ελευθερία ως το ύψιστο αγαθό και την ανατροπή. Ο αναγνώστης παγιδεύεται στη σκέψη που του υπαγορεύει με μια απαράμιλλη εκφραστική λιτότητα και ενεργοποιεί τη δική του δυναμική, αιφνιδιασμένος από την ευθυβολία και την ακρίβειά της ενάντια στον εφησυχασμό.

Αυτή ακριβώς η ιδιότητά του είναι που καθιστά μοναδική την προσφορά του στην ελληνική λογοτεχνική κλίμακα και πάντα επίκαιρο το έργο του. Είναι ο συγγραφέας της εξέγερσης και μόνο στην εξέγερση αυτή βλέπει να σχηματίζεται το χαμόγελο του κόσμου ξανά. Και δεν υπάρχει τίποτα διαχρονικότερο από αυτή, ιδιαίτερα σήμερα που η βαρβαρότητα λυμαίνεται τον κόσμο, τις ανθρώπινες συνειδήσεις, την επιβίωση.

     Το άρθρο και η φωτογραφία, είναι από το blog των εκδόσεων ΨΥΧΟΓΙΟΣ

https://blog.psichogios.gr/afierwma-ston-antwni-samaraki-tesy-mpaila/